این یادداشت بخشی از کتاب ابن سکون حلی:‌ زندگی، دستنویسها و نقش او در انتقال میراث امامی است
که به زودی منتشر می‌شود.



کهن‌ترین دستنویس بازمانده از امالی شیخ صدوق دو برگ ابتدای نسخه‌ای از این کتاب است که در آغاز قرن ششم هجری کتابت شده است.1
اندازه برگ اول: ۳/ ۱۹× ۵/ ۱۳ و برگ دوم ۲۰×۱۴ سانتیمتر است.
متأسفانه از این نسخه تنها همین دو برگ تاکنون شناسایی شده است.
این نقصان باعث شده است که در نسخه نام کاتب یا تاریخ کتابت قید نشده باشد؛‌ اما خوشبختانه نسخه‌ای از کتاب امالی در دست است که در سده یازدهم هجری و در زمانی که نسخه کامل بود دو بار با آن مقابله شده است (کتابخانه روضاتی اصفهان، به خط زین‌العابدین بن حاجی محمد رارانی مورخ شعبان ۱۰۶۳ق2
رک: فهرست کتب خطی اصفهان، ج ۱، ص ۵۶؛ تکملة طبقات اعلام الشیعة، ص ۱۰۶-۱۰۷. همچنین سید عبدالعزیز طباطبایی در تعلیقات الفهرست منتجب‌الدین رازی، ص ۲۳ در شرح حال احمد بن فضل‌الله راوندی به نسخه امالی روضاتی و صورت خط راوندی روی آن اشاره کرده است.
). در این نسخه همه یادداشتهای آن نسخه از جمله اجازات آغاز و نیز انجامه کاتب نقل شده است که بنا بر آن مشخص می‌شود ابومسعود عبدالجبار بن علی بن منصور نقاش رازی کاتب نسخه ماست. او در روز دوشنبه ۵ ذیقعده ۵۰۷ق در مشهد رضوی کتابت این نسخه را به پایان رسانده است. 3
او کاتب نسخه‌ای از المصباح الکبیر شیخ طوسی نیز هست (کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۸۸۲۲). عبدالجبار بن علی بن منصور نقاش رازی نسخه خود را از روی نسخه ابی‌اسحاق ابراهیم بن محمد ماوراءالنهری نوشته و کتابت آن را در ضحوه روز پنجشنبه ۲۳ صفر ۵۰۲ در مشهد مقدس رضوی به پایان رسانده بود. او این کتاب را هم همانند امالی بر استادش ابوالحسن علی بن محمد بن حسین قمی خوانده است. بعضی از کلمات اجازه قمی صدمه دیده و دشوارخوان شده است؛ از جمله تاریخ آن که بخش باقی‌مانده آن گواهی می‌دهد این کار در سال ۵۰۶ق انجام شده است (اوایـ... الاول سنة ست و خمسمائة).
همچنین نسخه بعدا از آغاز تا انجام بر سدیدالدین ابی‌محمد حسن بن حسین بن علی دوریستی خوانده و این کار در شهر الله الاصب ۵۸۴ به پایان رسیده است.
در کتاب زیارة عاشوراء فی المیزان، ص ۱۵۱-۱۵۲ بدون هیچ دلیل خاصی این قرائت را به ابن ادریس نسبت داده‌اند. همچنین اجازه قمی را به اشتباه از علامه حلی دانسته‌اند. و البته این مطلب به همین صورت نادرست به دیگر منابع نیز راه یافته است.
نقاش رازی نسخه خود را از روی نسخه ابوجعفر محمد بن علی بن عبدالصمد تمیمی نیشابوری کتابت کرده بود:
صورة ما علی النسخة المقابل بها: اتفق الفراغ عن انتساخه یوم الاثنین الخامس من ذی القعدة من سنة سبع و خمسمائة کتبته هذا الکتاب المجلدین من اوله الی آخره العبد المذنب الفقیر الراجی الی رحمة الله و غفرانه عبدالجبار بن علی بن منصور النقاش الرازی فی مشهد المقدس الرضوی مولانا الامام المعصوم ابوالحسن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب صلوات الله علیهم اجمعین من نسخة الشیخ الفقیه الامام ابوجعفر محمد بن علی بن عبدالصمد النیسابوری اطال الله بقاه و ادام عزّه له و لاخیه الشیخ الفقیه العالم ابو‌الحسن علی بن عبدالصمد ادام الله عزّه و غفر له و لابویهما و لجمیع المؤمنین و المؤمنات و المسلمین و المسلمات.
4
این یادداشت در حاشیه نسخه دانشگاه تهران، ش ۵۷۲، گ ۱۷۱ر هم آمده است.

 زیرنویس:

او در صفحه عنوان کتاب و مؤلف را چنین وصف کرده است:
کتاب فیه ما املاه الشیخ الفقیه ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه القمی فی مجالسه بنشابور فی رجب من سنة سبع و ستین و ثلثمائة.

به شهادت یادداشت حاشیه صفحه عنوان، نسخه بعداً در تملک فضل‌الله راوندی (بین ۵۷۱-۵۷۴ق)، عالم مشهور شیعی، قرار گرفت. یادداشت تملک او به خط خودش در همان صفحه چنین نوشته شده است: «اللهم اغفر عبدک فضل‌الله بن علی الحسنی».
در صفحه عنوان سه یادداشت قرائت و تصحیح نسخه نوشته شده است: دو یادداشت به خط فضل‌الله راوندی5
هر چند دستخط راوندی روی این نسخه بسیار آسیب دیده است؛ اما با دیگر خطوط شناخته‌شده او تطابق کامل دارد. از راوندی این دستخطها را می‌شناسیم: اجازه به ابومحمد حسن بن حسین بن علی دوریستی در ۵۴۷ق (کتاب الغریبین، کتابخانه شهید علی پاشا استانبول، ش ۱۳۱)؛ اجازه به عبدالجبار بن حسین فراهانی در ذیقعده ۵۵۵ق (خصائص الائمة شریف رضی، کتابخانه رضا رامپور هندوستان، ش ۱۱۹۰)؛ اجازه به ابوالمفاخر محمد بن اوس بن احمد بن علی بن حمدان راوندی در رجب ۵۶۵ق (غرر الفوائد و درر القلائد شریف مرتضی، کتابخانه رئیس الکتاب استانبول، ش ۵۳)؛ اجازه به حسین بن ابی‌عبدالله بن ابراهیم خونجانی در رجب ۵۶۸ق (غرر الفوائد و درر القلائد شریف مرتضی، کتابخانه اسکوریال، ش ۱۴۸۵)؛ اجازه به محمد بن حسن نازویه قمی در ربیع الآخر ۵۷۱ق (نهج البلاغه، مکتبة المتحف العراقی، ش ۳۷۸۴).
درباره اجازه روایت کتاب از دو استادش علی بن علی بن عبدالصمد تمیمی و ابوالبرکات محمد بن اسماعیل حسینی، و اجازه ابوالحسن علی بن محمد بن حسین قمی در نیمه محرم ۵۰۸ق به خط خود برای کاتب نسخه عبدالجبار بن علی بن منصور نقاش رازی.
متن این یادداشتها بسیار فرسوده شده و بخشهایی از آن به دشواری خوانده می‌شود؛ اما خوشبختانه متن کامل آنها در ریاض العلماء و آغاز دو نسخه از کتاب امالی (کتابخانه آیت‌الله خویی نجف، ش ۲۴۷، سده ۱۱6
شیخ آقا بزرگ تهرانی این نسخه را دیده بود. طبقات اعلام الشیعة، قرن ۶، ص ۱۵۳؛ الذریعة، ج ۱۹، ص ۳۵۴-۳۵۵.
؛ نسخه کتابخانه روضاتی که شرحش گذشت؛ مرکز احیاء میراث، ش ۲۱۶۷، مورخ ۱۰۷۶ق) به واسطه همین نسخه یا نسخه‌ای دیگر که این یادداشتها را نقل کرده بود، ضبط شده است.
یادداشت نخست راوندی درباره روایت امالی از ابوالحسن علی بن علی بن عبدالصمد تمیمی است. تمیمی در ربیع الآخر ۵۲۹ق در نیشابور برای راوندی اجازه‌ روایت این کتاب را صادر کرده بود. او همچنین دو فرزند راوندی، یعنی احمد و علی، را در روایت کتاب شریک کرده بود:
یقول فضل‌الله بن علی الحسنی ابوالرضا الراوندی و هذا خطه: اخبرنی بهذا الکتاب الشیخ الفقیه علی بن علی بن عبدالصمد التمیمی اجازةً و کتب بها الیّ من نیسابور فی شهر ربیع الآخر من سنة تسع و عشرین و خمس‌ مائة، و کذلک اجاز لولدیّ احمد و علی ابقاهما الله، قال: اخبرنی والدی الشیخ الفقیه الزاهد ابوالحسن علی بن عبدالصمد، عن السید العالم ابی البرکات علی بن الحسین الجوری رحمه الله عن مملیه رضی الله عنه و الحمد لله و صلواته علی محمد و آله.
7
ریاض العلماء، ج ۴، ص ۳۷۱-۳۷۲ و ۱۷۸-۱۷۹؛ تعلیقة‌ امل الآمل، ص ۲۳۰. بخش عمده این یادداشت در نسخه از بین رفته و بسیار سخت‌خوان شده است.

یادداشت دوم او درباره اجازه روایت کتاب از دیگر استادش ابوالبرکات محمد بن اسماعیل بن فضل حسینی است.
و اخبرنی به السید العالم ابوالبرکات محمد بن اسمعیل بن الفضل الحسینی رحمه الله، عن الشیخ المفید ابی الحسن علی بن عبدالصمد التمیمی قراءة علیه، قال قرأت هذه الامالی علی السید العالم ابی البرکات علی بن الحسین الجوری و الشیخ ابی‌بکر محمد بن احمد المعمری فی شهور سنة ست عشرة و اربع مئة، قالا قرأنا هذه الامالی علی الشیخ ابی‌جعفر محمد بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه رضی الله عنه، و اجاز لولدیّ احمد و علی حفظهما الله و ذلک فی آخر ذی القعدة سنة اثنین و ثلثین و خمس ‌مئة.
8
ریاض العلماء، ج ۵، ص ۳۴-۳۵. افندی در این جا نویسنده یادداشت را نشناخته است.

اجازه سوم نسخه از آنِ ابوالحسن علی بن محمد بن حسین قمی است که در نیمه محرم ۵۰۸ق به خط خود برای عبدالجبار بن علی بن منصور نقاش رازی (کاتب نسخه)‌ نوشته است. بنا بر حدس افندی او احتمالاً همان نجم‌الدین ابوالحسن علی بن محمد بن حسن بن حسین بن بابویه قمی است که منتجب‌الدین رازی در فهرست خود به عنوان فقیه و فاضل معرفی کرده است.9
الفهرست، منتجب‌الدین رازی، ص ۹۱؛ ریاض العلماء، ج ۴، ص ۱۹۴؛ تعلیقة‌ امل الآمل، ص ۲۱۲؛ حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة،‌ ص ۴۰۲؛ الذریعة، ج ۱، ص ۲۲۰.
نقاش رازی کتاب المصباح المتهجد را نیز بر همین استادش خوانده و از او اجازه گرفته بود. این اجازه در صفحه عنوان نسخه مصباح به خط نقاش نوشته شده است. به دلیل پارگی بخشهایی از آن نسخه تاریخ دقیق این اجازه مشخص نیست و با دشواری تاریخ اوایل... الاول سال ۵۰۶ق از آن خوانده می‌شود.10
المصباح المتهجد، کتابخانه آستان قدس، ش ۸۸۲۲، صفحه عنوان.
اگر این خوانش درست باشد، نقاش رازی دو سال بعد یعنی در ۵۰۸ق کتاب امالی را نزد قمی خوانده و مقابله کرده است:
سمع منّی هذا الکتاب من اوله الی آخره و هو امالی الشیخ الفقیه ابی‌جعفر ابن بابویه رحمه الله بقرائته علیّ و عارضه بنسختی و صحّحه بجهده و طاقته صاحبه الشیخ الفقیه الجلیل الزاهد ابومسعود عبدالجبار بن علی بن منصور النقاش الرازی ایّده الله و متّعه به، کتبه علی بن محمد بن الحسین القمی بخطه فی منتصف المحرم سنة ثمان و خمسمائة حامداً لله تعالی و مصلیاً علی رسوله محمد و آله الطاهرین و مسلماً.

این اوراق کهن در مجموعه سید محمدصادق خرازی در تهران نگهداری می‌شود.
نسخه نقاش رازی در سال ۹۵۱ق در مرکز ایران یعنی در قصبه دلیجان در اختیار غیا‌ث‌الدین جمشید بن مهدی طوسی قرار گرفت. او احادیث کتاب امالی صدوق را به حسب موضوع در سه باب تبویب و منظم کرد و آن را به شاه طهماسب صفوی (۹۳۰-۹۸۴ق) تقدیم نمود. او این کار را در روز پنجشنبه سلخ رمضان ۹۵۱ق در قصبه دلیجان (از قصبات عراق عجم، اراک کنونی) به پایان رساند.11
درباره این کتاب رک: آشنایی با چند نسخه خطی، ص ۴۴۳-۴۴۵؛ فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه و مرکز اسناد آستان محمد هلال بن علی بن ابی‌طالب، ص ۱۰۵-۱۰۷. به خط مؤلف این کتاب نسخه‌ای شامل دو کتاب کامل بهایی و مناقب الطاهرین هر دو تألیف عمادالدین حسن بن علی طبری، کتابت‌شده در دلیجان در ۹۶۵-۹۶۶ق، در کتابخانه محدث قمی موجود بود. این نسخه اکنون به کتابخانه آستان قدس رضوی منتقل شده است (شماره ۵۶۵۶۳).
جمشید طوسی در پایان کتاب تبویب الامالی تصریح کرده است که نسخه‌ مورد استفاده‌اش برای این انجام کار به خط نقاش رازی بود. طوسی این نسخه را نزد عزالدین ابوالحسن شریف بن احمد ابیوردی مقابله کرده است. او در انجامه خود خصوصیات این نسخه را چنین ذکر کرده است:
نقلته من النسخة الصحیحة التی کان تاریخها یوم الاثنین الخامس من ذی قعدة الحرام من سنة سبع وخمسمائة بخط الشیخ الفاضل الکامل العالم المتقی عبدالجبار بن علی بن منصور النقاش الرازی و هو نقله من نسخة الشیخ الفقیه الامام ابوجعفر محمد بن علی بن عبدالصمد النیشابوری غفره الله و لاخیه الشیخ الفقیه العالم [ابوالحسن علی بن
12
عبارت داخل کروشه برای اصلاح عبارت به متن افزوده شده است. ابوجعفر محمد برادری به نام علی داشت که هم‌نام پدرش بود (الفهرست، منتجب‌الدین، ص ۷۶). کاتب نسخۀ اصل چون پیشتر نسب برادرش را کامل ذکر کرده بود؛ در این جا بنا را بر اختصار گذارده است.
] ابوالحسن علی بن عبدالصمد فی مشهد مولانا الامام المعصوم ابوالحسن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب صلوات الله علیهم اجمعین.
13
تبویب الامالی، ص ۳۲۲. همین اطلاعات از همین منبع ولی بدون اشاره به آن در تراجم الرجال، ج ۱، ص ۲۱۲-۲۱۳ ذکر شده است.

طوسی در مقدمه نوشته است که این نسخه را فضل‌الله جاستی در ۹۵۰ق به او عاریت داده بود.14
همان، ص ۲. مؤلف در حاشیه درباره نسبت جاستی نوشته است: «الجاست مواضع قهستان من اعمال مدینة المؤمنین قم» که نشان می‌دهد این کلمه تا نیمه قرن دهم هجری به همین صورت تلفظ می‌شده است و نه به صورت جاسب که اکنون متداول است. درباره تلفظ این کلمه رک: مسائل تاریخی زبان فارسی، ص ۲۴۷-۲۵۱.
از احوال جاستی اطلاعی نداریم؛ ولی طوسی او را به بزرگی ستوده است.
سه نسخه دیگر از کتاب امالی هم می‌شناسیم که یادداشت یکسانی درباره مقابله با نسخه نقاش رازی دارند. این یادداشت با تفاوتهایی مختصر شبیه متن بالاست و در پایان جلد اول هر سه نسخه نوشته شده است.15
آستان قدس رضوی، ش ۱۱۴۱۹، ص ۱۹۴؛ شهرداری اصفهان، ش ۵۰، به خط عبدالله بن محمدعلی اصفهانی، مورخ ۱۰۶۸ق، گ ۱۳۷ر؛ دانشگاه تهران، ش ۵۷۲، گ ۱۷۱أ.

نسخه نقاش رازی به گواهی وقفنامه‌ صفحه عنوان در سده سیزدهم هنوز سالم بوده است. تاریخ این وقفنامه از انتها بریده شده است؛‌ اما از اسامی افراد مذکور در آن مشخص می‌شود نسخه در آن زمان کماکان در ایران باقی مانده بود.
 زیرنویس:


  • اندازه برگ اول: ۳/ ۱۹× ۵/ ۱۳ و برگ دوم ۲۰×۱۴ سانتیمتر است.
  • رک: فهرست کتب خطی اصفهان، ج ۱، ص ۵۶؛ تکملة طبقات اعلام الشیعة، ص ۱۰۶-۱۰۷. همچنین سید عبدالعزیز طباطبایی در تعلیقات الفهرست منتجب‌الدین رازی، ص ۲۳ در شرح حال احمد بن فضل‌الله راوندی به نسخه امالی روضاتی و صورت خط راوندی روی آن اشاره کرده است.
  • او کاتب نسخه‌ای از المصباح الکبیر شیخ طوسی نیز هست (کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۸۸۲۲). عبدالجبار بن علی بن منصور نقاش رازی نسخه خود را از روی نسخه ابی‌اسحاق ابراهیم بن محمد ماوراءالنهری نوشته و کتابت آن را در ضحوه روز پنجشنبه ۲۳ صفر ۵۰۲ در مشهد مقدس رضوی به پایان رسانده بود. او این کتاب را هم همانند امالی بر استادش ابوالحسن علی بن محمد بن حسین قمی خوانده است. بعضی از کلمات اجازه قمی صدمه دیده و دشوارخوان شده است؛ از جمله تاریخ آن که بخش باقی‌مانده آن گواهی می‌دهد این کار در سال ۵۰۶ق انجام شده است (اوایـ... الاول سنة ست و خمسمائة).
    همچنین نسخه بعدا از آغاز تا انجام بر سدیدالدین ابی‌محمد حسن بن حسین بن علی دوریستی خوانده و این کار در شهر الله الاصب ۵۸۴ به پایان رسیده است.
    در کتاب زیارة عاشوراء فی المیزان، ص ۱۵۱-۱۵۲ بدون هیچ دلیل خاصی این قرائت را به ابن ادریس نسبت داده‌اند. همچنین اجازه قمی را به اشتباه از علامه حلی دانسته‌اند. و البته این مطلب به همین صورت نادرست به دیگر منابع نیز راه یافته است.
  • این یادداشت در حاشیه نسخه دانشگاه تهران، ش ۵۷۲، گ ۱۷۱ر هم آمده است.
  • هر چند دستخط راوندی روی این نسخه بسیار آسیب دیده است؛ اما با دیگر خطوط شناخته‌شده او تطابق کامل دارد. از راوندی این دستخطها را می‌شناسیم: اجازه به ابومحمد حسن بن حسین بن علی دوریستی در ۵۴۷ق (کتاب الغریبین، کتابخانه شهید علی پاشا استانبول، ش ۱۳۱)؛ اجازه به عبدالجبار بن حسین فراهانی در ذیقعده ۵۵۵ق (خصائص الائمة شریف رضی، کتابخانه رضا رامپور هندوستان، ش ۱۱۹۰)؛ اجازه به ابوالمفاخر محمد بن اوس بن احمد بن علی بن حمدان راوندی در رجب ۵۶۵ق (غرر الفوائد و درر القلائد شریف مرتضی، کتابخانه رئیس الکتاب استانبول، ش ۵۳)؛ اجازه به حسین بن ابی‌عبدالله بن ابراهیم خونجانی در رجب ۵۶۸ق (غرر الفوائد و درر القلائد شریف مرتضی، کتابخانه اسکوریال، ش ۱۴۸۵)؛ اجازه به محمد بن حسن نازویه قمی در ربیع الآخر ۵۷۱ق (نهج البلاغه، مکتبة المتحف العراقی، ش ۳۷۸۴).
  • شیخ آقا بزرگ تهرانی این نسخه را دیده بود. طبقات اعلام الشیعة، قرن ۶، ص ۱۵۳؛ الذریعة، ج ۱۹، ص ۳۵۴-۳۵۵.
  • ریاض العلماء، ج ۴، ص ۳۷۱-۳۷۲ و ۱۷۸-۱۷۹؛ تعلیقة‌ امل الآمل، ص ۲۳۰. بخش عمده این یادداشت در نسخه از بین رفته و بسیار سخت‌خوان شده است.
  • ریاض العلماء، ج ۵، ص ۳۴-۳۵. افندی در این جا نویسنده یادداشت را نشناخته است.
  • الفهرست، منتجب‌الدین رازی، ص ۹۱؛ ریاض العلماء، ج ۴، ص ۱۹۴؛ تعلیقة‌ امل الآمل، ص ۲۱۲؛ حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة،‌ ص ۴۰۲؛ الذریعة، ج ۱، ص ۲۲۰.
  • المصباح المتهجد، کتابخانه آستان قدس، ش ۸۸۲۲، صفحه عنوان.
  • درباره این کتاب رک: آشنایی با چند نسخه خطی، ص ۴۴۳-۴۴۵؛ فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه و مرکز اسناد آستان محمد هلال بن علی بن ابی‌طالب، ص ۱۰۵-۱۰۷. به خط مؤلف این کتاب نسخه‌ای شامل دو کتاب کامل بهایی و مناقب الطاهرین هر دو تألیف عمادالدین حسن بن علی طبری، کتابت‌شده در دلیجان در ۹۶۵-۹۶۶ق، در کتابخانه محدث قمی موجود بود. این نسخه اکنون به کتابخانه آستان قدس رضوی منتقل شده است (شماره ۵۶۵۶۳).
  • عبارت داخل کروشه برای اصلاح عبارت به متن افزوده شده است. ابوجعفر محمد برادری به نام علی داشت که هم‌نام پدرش بود (الفهرست، منتجب‌الدین، ص ۷۶). کاتب نسخۀ اصل چون پیشتر نسب برادرش را کامل ذکر کرده بود؛ در این جا بنا را بر اختصار گذارده است.
  • تبویب الامالی، ص ۳۲۲. همین اطلاعات از همین منبع ولی بدون اشاره به آن در تراجم الرجال، ج ۱، ص ۲۱۲-۲۱۳ ذکر شده است.
  • همان، ص ۲. مؤلف در حاشیه درباره نسبت جاستی نوشته است: «الجاست مواضع قهستان من اعمال مدینة المؤمنین قم» که نشان می‌دهد این کلمه تا نیمه قرن دهم هجری به همین صورت تلفظ می‌شده است و نه به صورت جاسب که اکنون متداول است. درباره تلفظ این کلمه رک: مسائل تاریخی زبان فارسی، ص ۲۴۷-۲۵۱.
  • آستان قدس رضوی، ش ۱۱۴۱۹، ص ۱۹۴؛ شهرداری اصفهان، ش ۵۰، به خط عبدالله بن محمدعلی اصفهانی، مورخ ۱۰۶۸ق، گ ۱۳۷ر؛ دانشگاه تهران، ش ۵۷۲، گ ۱۷۱أ.
شنبه ۲۲ ارديبهشت ۱۴۰۳ ساعت ۶:۰۲